O retorno en Galicia

O cambio de século puxo en evidencia a secuencia de cambios no ciclo migratorio en España coa redución da chegada de poboación inmigrante, e mesmo o regreso ao país de orixe deste colectivo (Santos Rego et al., 2012; Vázquez-Silva, 2018). Na particularidade do caso galego, pese a non acadar valores considerables respecto ao arribo da poboación migrante, si está a experimentar unha proliferación do fluxo migratorio da poboación retornada de grande envergadura. Para o desenvolvemento do presente traballo tomamos os datos do Instituto Galego de Estatística (IGE, 2021), relativos á inmigración de retorno, acoutando o espazo temporal ao comezo do novo século ata 2020, último ano no que se recollen datos sobre este fenómeno.

A evolución da poboación retornada nas distintas provincias galegas sufriu múltiples flutuacións. A Coruña é a provincia que maior continxente de retornados/as recibe anualmente, seguida por Pontevedra, receptora á súa vez dun gran número de poboación retornada; Ourense recibe cotas inferiores. Con todo, Lugo é a que menos poboación retornada recibe xa que en ningún dos anos analizados chega aos 300 retornos anuais. Ante esta conxuntura parece evidente a urxencia da actuación por parte da administración pública nas provincias e comarcas que albergan unha maior representación deste colectivo.

Con relación á procedencia deste continxente, os países que achegan maior cifra de poboación retornada son Suíza (35.608) e Venezuela (26.526), seguidos pola Arxentina (12.180) e Alemaña (9.327), xa que foron receptores de elevadas cotas de emigrantes galegos durante o s. XX. Ao mesmo tempo, hai que sinalar que, en termos totais, o continente americano foi do que máis poboación retornada se derivou (69.551), seguido de preto por Europa (64.930).

Baixo este esquema, o retorno é unha idea historicamente arraigada no imaxinario social galego, especialmente na emigración intracontinental pola súa proximidade e viabilidade, aínda que naqueles que emigraron cara a América tamén perdura esta imaxe.

Unha análise desde a Pedagoxía Social

Co paso do tempo este fenómeno converteuse nun dos principais retos a xestionar pola administración local e o sistema educativo (Priegue, 2009). Desde os Concellos e as Deputacións, e tamén desde a administración autonómica, son múltiples as políticas que se están a implementar para impulsar o retorno dos/as nacionais que se atopan en terceiros países co obxectivo de aproveitar o seu capital humano e social.

Polo tanto, nalgúns casos a estrutura demográfica dos concellos está a verse modificada. Neste momento os/as emigrantes retornados/as son un grupo heteroxéneo, con predominancia da poboación nova con proxectos de permanencia en e para o ámbito familiar (Santos Rego e Lorenzo, 2009). Así, enténdese que deben formularse solucións políticas na esfera pública para a efectiva inclusión desde colectivo. Asemade, a chegada de menores e a súa incorporación nas institucións educativas galegas adquire unha especial importancia, dado que se trata dun colectivo cunhas características e necesidades particulares (educativas e sociais). En consecuencia, o sistema escolar debe brindar respostas coordinadas e efectivas para unha sociedade diversa e plural, ao tempo que urxe a formación dos profesionais en competencias interculturais e a súa capacitación para ofertar unha atención individualizada, integral e de calidade.

Pola súa banda, a situación da poboación retornada tamén se manifesta no asociacionismo, como se pode ver no Gráfico 3. Desde a constitución da primeira asociación de retornados en 1995, estase asistindo un incremento sen precedentes das mesmas. Para o ámbito da pedagoxía social, estas agrupacións teñen un carácter especialmente significativo por tratar de vehicular problemáticas sociais, culturais, políticas e económicas mediante diversas estratexias de intervención socioeducativa.

No Gráfico 3 inclúense asociacións de ámbito provincial e autonómico. Hai que subliñar que, aínda que Ourense non conta cun gran número de retornados/as, parece que si existe un forte movemento de asociacionismo a este respecto.

Algúns autores como Egea et al. (2002) sinalan que a inclusión na esfera pública é un dos problemas máis graves deste colectivo. Polo tanto, unha das liñas de traballo que se deben reforzar desde a pedagoxía é a visión das asociacións de inmigrantes como unha vía efectiva para a participación sociopolítica, educativa e cultural da poboación estranxeira na sociedade receptora. Deste xeito, para favorecer a acollida dos/as retornados/as é fundamental a creación de políticas estatais, autonómicas e locais que faciliten devandito retorno. Así as cousas, as estratexias que atenden a xestión da inmigración constitúen un aspecto primordial para o benestar da cidadanía, con efectos determinantes a nivel persoal e colectivo, non só para este grupo, senón tamén para o conxunto da sociedade (Santos Rego et al., 2012). Por tanto, hai que recoñecer a oportunidade e o valor que teñen os factores derivados do auxe dos fluxos migratorios no eido local/provincial.

Concluíndo

Os fluxos migratorios dispoñen dunha dilatada traxectoria investigadora, porén, o fenómeno do retorno parece non ter o suficiente aval literario pese ao seu protagonismo e as consecuencias en diferentes niveis (Vilar et al., 2008). As repercusións sociais derivadas da chegada dos/as retornados/as maniféstanse no ámbito local, polo que é imprescindible a toma de decisións desde esta dimensión política. Ademais, a estrutura das institucións educativas está a mudar pola chegada de menores migrantes transnacionais que teñen necesidades específicas, polo que os/as profesionais deben estar correctamente formados para proporcionar unha atención de calidade aos infantes e ás súas familias. De igual modo, o asociacionismo da poboación estranxeira desempeña un papel de grande importancia na intervención pedagóxica para a resolución de problemáticas de carácter socioeducativo. Por conseguinte, o protagonismo das Ciencias da Educación neste proceso está claramente xustificado, e os diferentes perfís profesionais deste eido das Ciencias Sociais terá que dar respostas xustificadas, adaptadas e implementadas para lograr o benestar social a partir da casuística galega.